معماری تاريخی جنبۀ تاريخی دارد و منسوب به تاريخ است و اصطلاح تاریخ بار زمان خاص دارد . معماری قديمی به بعد زمان توجه میشود معماری بومی : به سرزمین و ناحیه ای خاص تعلق دارد و لغت بوم بار مکانی دارد . معماری با هویت عنوان دیگریست بر معماری سنتی که در واقع معماری قابل شناسایی تعریف میشود چراکه سابقه ای از آن موجود است عنوان دیگر این نوع معماری معماری خودی اس .. معمار با معنی یا معنی دار دارای قصد یا هدف در آن جاریست و به آن شکل گیری آن معنا بخشیده باشد .
در یک جمع بندی کوتاه میتوان گفت معماری به چهار عامل ؛ زمان ، مکان ، فرهنگ و معنای خاص بستگی دارد .
در این بخش میخواهیم انواع ساباط ها بر اساس فرم و نحوه قرار گیری را شرح دهیم که تاثیر بسزایی بر معماری کهن ایرانی داشته است .
ساباط ها برروی کوچه ها یا معابر مسقف روش مناسبی برای تعدیل و کنترل نور آفتاب می باشد همچنین به دلیل ایجاد اختلاف دمای محیط بیرون با دمای محیط داخل باعث ایجاد کوران وجابجایی هوا گردیده که درمناطق گرم، گرم و مرطوب بسیار ازلحاظ اقلیمی مناسب بوده است.
ساباط ها یک فضای مکث شهری هستند که مردم را در برابر گرما و سرما محافظت می کنند وامنیت محلات و شهرها را تامین می نمایند. سیمای شهر را یک پارچه کرده و مقاومت بناها را افزایش میدهند . پوشش رهگذر، بالایی که زیر آن راه بود، راهگذاری میان در خانه که از آن جا از خانه ای به خانه ی دیگر عبور کنند . دالان ، راهروی سرپوشیده ، سایه گاه ، سقفی که در زیر آن معبر ورود به خانه و سرا می باشد .
ساباط به کلیه بناهایی که به منظورآسودن به پا میشده چه در شهر و چه در بیرون از شهرمیباشد گفته میشود . به طور کلی ساباط در زبان فارسی دارای ریشه ای کهن است . جزء اول آن سا به معنای آسایش و باط نمودار ساختمان ، آبادی و عمارت است . در ساباط هایی که سقف مسطح دارند، از تیرهای چوبی و حصیر برای نگهداری وزن سقف استفاده میشد و دو دیواری که در امتداد کوچه بود، نقش دیوارهای حمال یا باربر را ایفا میکرد. اما ساباط هایی که طاق داشت، با توجه به مسائل استاتیکی به خوبی میتوانست وزن سقف را هرچقدر هم کم سنگین بود، به ستونها، دیوارها و سپس به زمین منتقل کند . آجرچینی این سقفها هم ا غلب به صورت رومی انجام میشد . بسیاری از ساباط ها فقط بار سقف خود را تحمل میکردند و احتمالاً مسیری بوده اند که خانه های دوطرف کوچه را به هم پیوند میدادند، اما بعضی ساباط ها روی سقفشان کاربری مسکونی داشته اند که معمولاً اتاقی با یک یا دو در بازشو و دارای چشماندازی مناسب به کوچه بوده است .عمده ترین دلیل ساخت ساباط ها، زاویه تابش عمود و مستقیم نور آفتاب خصوصا در فصول گرم سال در این مناطق ذکر شده و همچنین وجود معضل بادهای موسمی دارای گرد و غبار شنهای ریز کویر می باشند که توسط ساباط خنثی میشوند .ساباط ها گونه ای از سایبان های ثابت محسوب میشوند که در تمام فصول سال ثابت هستند. از این رو کارایی آنها از نظر ایجاد سایه و نقطه آسایش به تغییرات روزانه و سالانه موقعیت خورشید بستگی دارد.
ویژگی های ساباط ها :
تنظیم شرایط محیطی و فراهم نمودن شرایط آسایش : ساباط ها بر روی فضاها و گذرهای شهری با ایجاد سایه ها و تحمل پذیری، انسان را در برابر شرایط محیطی و اقلیم گرم و خشک منطقه ارتقا میدهد و کوران هوا ایجاد میکنند
نقش سازه ای: ساباط ها پایداری در ساختمان های محیطی و اجزای فضایی بلوکهای طرفین ایجاد میکنند. بین دو خانه در معبر به عنوان پشت بندعمل میکنند و مقاومت بنا را در برابر هر گونه نیروی افقی حاصل از زلزله و باد و … افزایش میدهد.
به علت محرمیت و درون گرایی خانه های ایرانی، دیوارهای محیطی مرتفع ساخته میشدند اما به دلیل صرفه جویی در مصالح عموما جداره های بناهای تاریخی کم عرض و باریک طراحی میشدند ، در نتیجه نیروهای جانبی مضاعف میشدند ، ساباط کمک میکند که ضخامت کم دیوارهای آجری تا میزان قابل توجهی جبران شود و نیروهای رانشی حاصل از تاقها و تویزه های عناصر فضایی پشت دیوار محیطی خانه را خنثی میکند
همجواری محله ای: گاهی برای کنار هم قرارگیری ملک ها و محلات از ساباط استفاده میشده است .
ایجاد حس همسایگی: آن بخش از فضاهای شهری که از احداث ساباط ایجاد میشده به دلیل محوریت، مسقف بودن و اختلاف ارتفاع با فضای کلی
گذرگاهی به مرکزی برای تجمع ساکنان محله و یا فضای ورودی به یک یا چند خانه تبدیل میشده است .
حضوری سمبلیک: گاهی برای تعریف فضای ورودی از ساباط استفاده میشده و برای معرفی بنا به فضای شهری کوه نشان دهنده سمبلیک بودن آن است . شوک فضایی و ایجاد مکث در فضا ، خصوصی تر کردن حریم در بعضی از بناها
فرم شناسی ساباط های ایرانی براساس نوع پوشش به ترتیب زیر است .
پوشش های منفرد که شامل ؛ لنگه های چند گانه (این نوع پوشش ها به صورت تویزه هایی چندگانه در گذرهای شهری هستند که به صورت پشتبند برای اجزای طرفین خود عمل می کنند و نیز ریتمی ازنور و سایه را در گذر ایجاد میکنند) ، لنگه های تکی (جنبه سازه ای داشته و به صورت پشت بند عمل میکنند) ، نیم لنگه و لنگه های با قوس تیزه دار ومازه دار.
پوشش های پیوسته ؛ ساباط های پوشیده با تاق آهنگ ، ساباط های پوشیده با تاق کجاوه و ساباط های اتاقک دار
ساباط ها از لحاظ مکانی هم تقسیم بندی میشوند ؛ ساباط در ابتدای ، وسط و انتها گذر که هر یک ویژگی و تعریف خود را دارند برای مثال ساباط در ابتدای گذر تعریف کننده آن گذر است ولیکن در انتهای گذر پیش ورودی و محرمیت ساختمان انتهای گذر است .
در نتیجه میتوان به اهمیت ساباط در معماری پی برد امروزه از ساباط بیشتر جهت زیبایی یا اتصال دو نقطه همجوار استفاده میشود چرا که مسائلی سازه ای و غیره جور دیگری حل میشوند . اما باز هم از محبوبیت ساباط ها کم نمیکند .
منابع
پیرنیا، محمد کریم. سبک شناسی معماری ایرانی، تهران
غیاثی ، خشایار ، کامران کسمایی ، حدیثه ، مقاله ، گونه شناسی فرمی سابات در اقلیم گرم و خشک ایران
َ
